“Veel mensen hebben een vliegengordijn bij de achterdeur hangen, ik ook. Dat kan prima werken, maar als er één balijn stuk is, glipt er altijd wel een vlieg doorheen. Dan verliest het vliegengordijn dus de functie. Datzelfde geldt voor een stofmasker, als het niet goed aansluit biedt het slechts een schijnbescherming. En eigenlijk is een stofmasker de slechtste investering die je kunt doen. Het biedt alleen bescherming voor jezelf, niet voor mensen in je omgeving. En stof blijft lang hangen in een omgeving.” Johan Timmerman weet waarover hij spreekt. Als Specialist Arbeidshygiëne en Arbeidsepidemiologie bij Volandis, kennis- en adviescentrum voor duurzame inzetbaarheid, ziet hij vaak voorbeelden in de praktijk waarbij werknemers het niet zo nauw nemen waar het bescherming tegen stof betreft. “Als in Lochem een bruggedeelte omvalt en er slachtoffers te betreuren zijn, is het landelijk nieuws. Maar dat er jaarlijks binnen de bouw veel mensen ziek worden door blootstelling aan kwartsstof dat weet niemand. Het is een onzichtbare sluipmoordenaar, die urgentie lijkt niet bij iedereen te landen. Er wordt al snel gesproken van betutteling. ‘Waarom is regelgeving op dit gebied nodig? Ik werk al dertig jaar met het materiaal en ik heb nergens last van’, hoor ik wel vaker. Men is meer bewust van de regels dan van de risico’s. Dat snap ik wel. Probleem is dat de ziekte zich pas na een hele tijd kan openbaren, dat maakt het extra moeilijk.”
Voorlichting
En daarom is voorlichting zo belangrijk, betoogt Timmerman. Tijdens regiobijeenkomsten van de afdelingen van de Hoofdsector natuursteen merkt hij dat het besef bij veel bedrijven wel aanwezig is, maar dat er desondanks wordt gedacht dat buiten even iets bijwerken zonder bescherming wel moet kunnen. “De term stoflongen stamt uit de tijd dat in Nederland steenkolen werd gewonnen. De mensen die ondergronds werkten in de Limburgse Staatsmijnen – de koempels – werden continu blootgesteld aan kwartsstof, ook wel siliciumdioxide genoemd. Blootstelling aan een teveel aan gewoon stof kan leiden tot bijvoorbeeld irritatie aan de luchtwegen, hoesten, benauwdheid en kortademigheid. Maar zogenoemd respirabel stof – waaronder kwartsstof – komt in het diepst van de longen terecht. Steen is toch steen, dat gaat geen chemische reactie aan, is een veelgehoorde opvatting binnen de natuursteensector. Vers geproduceerd kwartsstof uit de steen gaat wel degelijk een chemische reactie aan met de longcellen, is uit onderzoek gebleken. Een teveel hiervan veroorzaakt blijvende schade aan de longen, het is kankerverwekkend. Met stoflongen – we noemen het ook wel silicose – of longkanker als gevolg.”
Maar wat is dan eigenlijk teveel? Timmerman heeft hiervoor een vuistregel. “De grenswaarde van respirabel kwartsstof wordt overschreden als er zichtbaar stof vrijkomt bij werkzaamheden. Een paar voorbeelden: bij het zagen van kwartsstofhoudende natuursteen komt tweehonderd keer teveel kwartsstof in de lucht, bij schuren en slijpen ook, net als bij frezen. Even een vergelijking; de grenswaarde voor respirabele stof is 3 mg/m³, bij respirabele kwartsstof is dat 0,075 mg/m³. Hoe kun je daar een voorstelling van maken. Nou, een paar suikerklontjes in een groot voetbalstadion. Daar zit je dus al heel snel aan.”
PISA
Hoe weet je eigenlijk of ergens kwartsstof inzit en hoeveel? Dat is gemakkelijk te achterhalen, zegt Timmerman. “Op volandis.nl is een tool te vinden – Productgroep Informatie Systeem Arbouw (PISA) genaamd – waarmee je eenvoudig kunt nagaan of een stof gevaarlijk is. De tool vermeldt ook of een product kwarts bevat. Je kunt er bijvoorbeeld op zien dat zandsteen zo’n 50 tot 90 (!!!) procent kwartsstof bevat en kalkzandsteen tussen de 30 en 83 procent. Marmer daarentegen bevat geen kwartsstof. Deze informatie is belangrijk, want een van de belangrijkste beheersmaatregelen tegen blootstelling aan siliciumdioxide is bronaanpak. Hiermee wordt bedoeld dat je voordat je aan het werk gaat bepaalde keuzes kunt maken, onder andere bij het ontwerp. Kies bijvoorbeeld een natuursteensoort met een laag kwartsstofgehalte. Of pas je werkmethode erop aan. Zorg ervoor dat het materiaal op maat wordt geleverd. Het komt namelijk nog al eens voor dat bijvoorbeeld een keukenbladsteller in het werk een blad bijslijpt als de maatvoering niet goed is. Dat gebeurt dan meestal droog en het advies is een goede stofafzuiging, maar als dat niet mogelijk is, dan hoop je dat die persoon een volgelaatsmasker type P3 draagt. Maar dat is vaak ook ijdele hoop.”
Werkplaats
Het hiervoor genoemde voorbeeld gaat over een situatie waarmee een medewerker kan worden geconfronteerd. De maatregelen die in een gecontroleerde omgeving – in de werkplaats van een natuursteenbedrijf – kunnen worden genomen, mogen als bekend worden beschouwd; nat werken en goede stofafzuiging. “In de regel is dit in alle natuursteenwerkplaatsen goed geregeld. Alle machines en zaagtafels zijn voorzien van watertoevoer en het vervuilde water wordt vervolgens gefilterd en gezuiverd. Stofafzuiging is ook goed geregeld middels stofwanden of via bronstofafzuiging, dus per machine of per handgereedschap wordt het stof afgezogen. Twijfel je of de stofafzuiging krachtig genoeg is voor een bepaald gereedschap, kijk dan even op www.stofvrijwerken.nl. Al zijn de maatregelen wel verschillend tussen grote en kleine natuursteenbedrijven. Grote keukenbladproducenten kunnen namelijk eerder investeringen doen in een volledig geautomatiseerde productie van kwartscomposietbladen, terwijl kleinere bedrijven toch bij iedere handeling in contact komen met het materiaal”, legt Timmerman uit.
Individuele maatregelen
Maatregelen om de omstandigheden in een werkplaats te verbeteren, zijn de verantwoordelijkheid van een werkgever. Maar welke individuele maatregelen kun je nemen? Timmerman: “Een deel van de verantwoordelijkheid om veilig te werken, ligt ook bij de medewerker. Kijk goed om je heen. Want ondanks dat er nat en met een goede stofafzuiging wordt gewerkt, kan het voorkomen dat je nog steeds stofdeeltjes in de lucht ziet. Dan kun je ervan uitgaan dat er een schadelijke hoeveelheid kwartsstof vrijkomt als je met natuursteensoorten werkt met een hoog gehalte aan kwartsstof. Daarom is het aan te raden om naast de maatregelen die in de werkplaats zijn genomen, ook persoonlijke beschermingsmiddelen te gebruiken: een P2 ‘snuitje’ of een halfgelaatsmasker met P2-filter. En bij droge bewerking zonder stofafzuiging is – zoals eerder al genoemd – een volgelaatsmasker aan te raden of een overdrukhelm met P3-filter. Maar eigenlijk moet je droog bewerken zonder afzuiging te allen tijde zien te voorkomen.”
Timmerman stelt dat een opdrachtgever hierin een verantwoordelijkheid heeft. Maar dat is niet altijd even gemakkelijk. “Het is de vraag of particuliere opdrachtgevers ook verantwoordelijkheid kunnen nemen. Door bijvoorbeeld veilig werken als voorwaarde te stellen voor het gunnen van een opdracht. Maar een dergelijke eis is vrij kwetsbaar. Wie controleert immers of er volledig veilig wordt gewerkt? Of wat als het natuursteenbedrijf extra investeert en de particuliere opdrachtgever meer moet betalen voor het creëren van veiligere omstandigheden? Is die daar dan wel toe bereid?”
Advies
Timmerman beëindigt zijn betoog met een aantal adviezen voor natuursteenmedewerkers. “In de cao is opgenomen dat iedere werknemer recht heeft op een periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek (PAGO). Maak daar gebruik van! Hiermee kunnen klachten vroegtijdig worden opgespoord. En als je klachten hebt, maak dan direct een afspraak met de bedrijfsarts. Vroeg aanpakken van klachten voorkomt namelijk erger. En mocht meer informatie nodig zijn, kijk op volandis.nl of op de website van de arbocatalogi. Daar kun je per beroep de beheersmaatregelen zien die nodig zijn om blootstelling aan kwartsstof te verminderen.”